560. Lá na Máthar Sona

 

Lá na Máthaireacha Sona. Nó Lá na Máthar sona?

Tháinig an fhéile álainn seo chugainn ó Anna Jarvis (síochánaí), bail ó na Déithe (baineann, ar ndóigh) uirthi. Bhí sí ag iarraidh go mbeadh Lá na Máthar aitheanta i Meiriceá ó 1905, an bhlian ina bhfuair a máthair féin bás. Ach ní raibh sé éasca.

B’fhiú go mór an troid. Síochánaí ab ea í Ann Jarvis (máthair Anna) agus banaltra a thug aire do shaighdiúirí (in ainneoin cén taobh inar throid siad) sa chogadh cathartha. Bhunaigh sí clubanna ‘Lá na Máthar le caint a dhéanamh ar chúrsaí sláinte don phobal ar fad. Bhí a hiníon, Anna, ag iarraidh  ómós a thabhairt don obair a rinne a máthair agus leanúint ar aghaidh leis an obair sin.

I 1908, rinne Comhdháil SAM magadh faoi iarratas Anna lá náisiúnta Lá na Máthar a bhunú ag rá dá mbeadh lá speisialta do mháthair ann, bheadh lá eile de dhíth don Mháthair Chéile! Samhlaigh gnéasachas agus gáire sotalach maslach anseo. Ach níor lig Anna don aineolas gránna seo an lámh in uachtar a fháil.

I 1908 bhí ceiliúradh cuimhnitheacht aici dá máthair i séipéal i Virginia Thiar. B’shin tús oifigiúil le lá speisialta a bheith ann do na máithreacha. I 1910 bhí Lá na Máthar oifigiúil i Virginia Thiar, stát Anna fhéin. I 1911 bhí chuile Stát ag ceiliúradh an lá ach gan é a bheith oifigiúil i roinnt mhaith acu. I 1914 agus Anna fós ag obair go dian le aitheantas oifigiúil a bhaint amach don lá, d’fhógair an tUachtarán Woodrow Wilson, go mbeadh an dara Domhnach i mBealtaine aitheanta mar lá náisiúnta le onóir a thaispeáint do mháithreacha. Bhí an bua aici.

Lá na Máthar a bhí i gceist ag Anna. Ní Lá na Máithreacha. Agus sin a d’fhógair Wilson. Bhí Anna ag iarraidh go mbeadh an lá pearsanta. Ba chóir do gach clann rud éigin pearsanta a dhéanamh dá máthair féin. Cártaí a tharraingt, ní a cheannach. Nó litreacha a scríobh. Mar sin scríobh siad Mother’s Day agus ní Mothers’ Day sa Bhéarla ar an lá.

Bíonn daoine ar fud an domhain ag ceiliúradh Mother’s Day na laethanta seo ach ní ar an dáta céanna i ngach tír. Bhí tíortha áirithe ann ina raibh nós cosúil leis seo acu cheana féin. Shocraigh tíortha eile ina raibh cumhacht láidir ag Eaglais iontu ar dháta a roghnú le ciall faoi leith aige ar a bhféilire féin. Ina measc, Éire. An ceathrú Domhnach sa charghas a roghnaigh an Eaglais (iad le cumhacht)  d’Éirinn agus do chúig áit eile: an Nigéir, an Ríocht Aontaithe, Geansaí, Geirsí, agus Oileán Mhanann.

Ach bhí an bua ag Anna lena rogha don dara Domhnach i mBealtaine mar sin an lá in úsáid ag formhór na tíre ar an domhan (86 acu) anois.

Ar aon nós, cibé áit ina bhfuil tú  is cibé dáta atá agat le Lá na Máthar a cheiliúradh (scar Stát & Eaglais, leads, mar níl meas ar bith acu ar na mná), bíodh sé pearsanta agus ó chroí.

Lá na Máthar Sona. Níl an jab éasca mar sin roinn grá mór inniu más féidir.

 

 

 

 

559. Dialann Bobby Sands: dán

Tuirseach arís anocht. Níl gach rud ceart anseo fós

 

Bobby Sands i bhfanntais ar an mballa.

Do mo leathbhádóir File maith agus le croí. File ar fad.

Do mhuintear na hÉireann

Feartlaoi

Táim ag feitheamh ar an fhuiseog,

ar an Earrach a chiallaíonn

gach rud dúinn.

Anois ar leaba mo bháis

leanaim de ag éisteacht fiú leis na

préacháin dubha

– Bobby Sands

Ní raibh neart agam ach grá bheith agam d’Éirinn

Fiacha dubha iad

A thagann isteach inár ngarraithe

Is milleann chuile shórt

Lá a haondéag

 

Folamh san teanga thirim

Labhair mar sin an t-aon

teanga uasal

Lá 13

 

Seile i mbéal an scórnaigh

a shlogann mar shéideog

salann díleaite ar an teanga

Lá 14

 

Na súile Na súile

Cén maitheas i bhféar

sna gáirdíní

Líonann lionn súl

na logaill folamha

Lá 16

 

Faigheann an súil le dallóg air bás

Faigheann Béal Feirste bás is maireann

faoi  bhallaí

Fichiú lá

 

Fulaingíonn na beola ón arán

na ballaí oscailte den ghoile

Fulaingíonn ó smuta gáire

Fichiú oíche

Ocras, ocras, ocras….

‘Sé an t-ocras

‘Sé an t-ocras de na sráideanna

Troime iomlán an ocrais…

Lá 26

Lag feicim an gort

síolta curtha ann

Min bhuí ar bharr na cnoic

Lá 27

Coipeann an t-arán

Taos borrtha an tsaoil

i d’aghaigh

Lá 28

Consias

Consiasaí

Gialla

Go mbeidh tost ort

Oscail do ghialla

Buailte

Tá an consias buailte ag an ocras

Oscail do ghialla Go mBeidh Tost Ort!

Lá 30

Leag sroicheann an fharraige

mo sheomra

do mo phreabadach

idir a méaracha feamainne

Tá do chumhracht glan

i mo sheomra

Fiacal do ghiallaí

‘Sé do chúr an charraig

a chlúdaíonn do spéir thorthúil

Lá 31

Lá 33

Sciatháin fillte

Éan

Sciatháin

Mún Bloc H

An bás

Na sciatháin fillte d’éan

Céasadh

Lá 34

Múisiam, an múisiam

Leis na beola daite

Cuirim amach an bás

Tá grá agam ar mo leannán

mar atá grá agam ar mo chorp

Mar nach bhfuil grá agam ar an bpéist

A shealbhóidh ansin an súil seo

Lá 40

Tabhair dom gloine uisce

ólaim an oíche braon ar bhraon

trí bharraí mhór an Maze

Lá 44

Géillim mo shaol mar ghníomh ghrá

Géillim mé féin do chéasadh mall

Mar an t-aon slí gáirdíní síchána

a dhéanamh de phúdar gunna

Mar an t-aon slí bheith ag súil leis an fhuiseog

agus Earraigh úra

Mar an t-aon tacaíocht le

Créachta Chríost céasta a ghlanadh

Lá 45

Fear an mhála

Lena speabhraíd briste

Eisean leis na súile brónacha

Níl fiach ar bith air

Is mé ag tabhairt amach faoi mo chorp

gága fliuch

ar ghlúine an bháis

Lá 45

Seachtú Seachtain

Ná faigh réidh liom, saol

Áit ina bhfuil an spád ingearach

troid in aghaidh an bháis

Lá 50

Déan straidhp ar mo imleacán

Déan straidhp ar an mballa

Déan líne ar an bhfál

Déan líne ingearach

thar mo leaba an bháis

Lá 54

Cuireann tú píonós ormleis an ocras

Coinníonn tú ciúin mé leis an mbolg

Tá an grá leatsa

saol

Cara liom

Lá deireanach

Tá brat na hÉireann

curtha agam cheana ar

na haillte saor dem’ chillín

Amárach an t-aonú lá déag

agus tá bóthar fada le taisteal

D’fhéadfadh duine éigin dán a scríobh

faoi dhólás an ocrais.

D’fhéadfainn mise ach conas a chríochnóinn é?

Bobby Sands

Is file and ball  d’Arm Poblachtach na hÉireann. Díreach mar troid sé ar son saoirse a phobail, tá sé i bpríosún san Maze agus daortha a bheith i slabhraí go deo. Thosaigh sé mar sin stailc ocrais mar gheall ar an drochbhaill agus céasadh dofhulaingthe ar an ndínit daonna.

Seo an fáth a scríobhaim faoi dhólás an ocrais. An fear mar shiombal isealaí uilíoch.

Trí Bobby Sands tugaim ómós dóibh siúd a throideann go scoilfear saor daoine ó dhúshaothrú, ó chruatan, ón ocras agus ó chéasadh.

 

 

 

 

 

558. Maidin i mBéara

Fonn bailithe ag Jane Ross is foilsithe i 1855 san leabhar The Ancient Music of Ireland agus liricí le Osborn Bergin. Sa Bhéarla, clú agus cáil ar an bhfonn seo mar Danny Boy.

Liricí ó Celtic Lyrics Corner

Is é mo chaí gan mise maidin aerach,
I regret that on this airy morning

Amuigh i mBéarra i mo sheasamh ar an dtrá,
I am not out in Béarra sitting on the beach

Is guth na n-éan ‘o m’ tharraing thar na sléibhte cois na farraige,
With the voices of birds drawing me over the mountains beside the sea

Go Céim an Aitinn mar a mbíonn mo ghrá.
To the Pass of the Furze where my love is.

Is obann aoibhinn aiteasach do léimfinn.
I would caper about happily, pleasantly.

Do rithfinn saor ó anabhroid an tláis.
I would run free from doubts and fears.

Do thabharfainn droim le scamallaibh an tsaoil seo.
I turn my back on the clouds of this life.

Dá bhfaighinn mé léirdhóthain d’amharc ar mo chaoimshearc bán.
If I could ever get my fill of looking at my fair sweetheart.

Is é mo dhíth bheith ceangailte go faonlag.
It is my sadness to be bound here in weakness.

Is neart mo chléibh dá thachtadh ‘nseo sa tsráid,
The power of my spirit suffocated here in the streets

An fhad tá réim na habhann agus gaoth ghlan na farraige
While the rivers flow and the pure sea wind

Ag glaoch is gairm ar an gcroí seo i m’ lár.
Calls and summons the heart within me.

Is milis bríomhar leathanbhog an t-aer ann,
The air there is sweet and vigorous and soft

Is gile ón ngréin go fairsing ar an mbán.
And bright is the sun that shines on the grasslands.

Is ochón, a ríbhean bhanúil na gcraobhfholt,
But alas, oh gentle queen of the curly hair,

Gan sinne araon i measc an aitinn mar do bhímis tráth!

That we are not together amidst the furze as once we were!

SMAOINEAMH

Céard faoin bhfonn seo mar amhrán náisiúnta leis na liricí seo?

Is é mo ghuí do mo thírse, Éire
I wish for my country, Éire

Amuigh faoin tuath nó im’ sheasamh ar an trá,
Whether in the countryside or while standing on the beach.

Is guth na n-éan ‘o m’ tharraing thar na sléibhte,
With the voices of birds drawing me over the mountains

Go mbeidh ár dtír i gcónaí lán le grá.
That our country may always be full with love.

Curfá

Is milis bríomhar leathanbhog an t-aer ann,
The air there is sweet and vigorous and soft

Is gile ón ngréin go fairsing ar an mbán.
And bright is the sun that shines on the grasslands.

An fhad tá réim na habhann is gaoth na farraige
While the rivers flow and the sea wind

Ag glaoch is gairm ar an gcroí seo i m’ lár.
Calls and summons the heart within me.

557. Amhrán Dóchais

Leagan álainn ag Oíche Chultúir 2020 anseo

‘Sé Amhrán Dóchais dán le Osborn Bergin a scríobh sé i 1913 le fonn, Mór Chluana, a bhailigh Patrick Weston Joyce i 1873.

Nóta: Canaimidne ‘amhrán’ in áit ‘laoithe’ mar tá ‘amhrán’ san tideal agus é aitheanta níos mó ná ‘laoithe’ nach bhfuil chomh coitianta sin na laethanta seo.

Ceol anseo.

Le Seán Ó Sé  anseo

Leagan le cór

Amhrán Dóchais (italics in verse 1 and chorus for phonetic equivalent sounds)

Verse 1

Slán go deo le brón is buairt,
Slawn gu joe leh brohn is boort
Bye forever, sadness, sighs

Slán gan mhoill dár gcaoineadh dhuairc;
Slawn gon will dawr geena ghoorc
Bye right now to gloomy cries
__________________________________________
Chorus

Canaim amhrán dóchais
Konum oh rawn doh khis
A song of hope I sing you

I dteanga bhinn na Fódhla,
I jonga vin na fohla
In Irish sweet and true

‘Gus seasaimis go beomhar
gus shasa meesh gu byowur
And let’s stand and sing it proudly

Os comhair an tsaoil.
Ohs kohr on tlooa
for all the world. X 2

_____________________________

2. Ní bheam feasta leasc gan luail,
No longer will I be lazy, unmoving,

Cráite, cromtha, fannlag, fuar.
Tormented, bent, weak, cold.

Neart is brí na hóige
Strength and youthful vigour

Dár dtarraingt tríd a’ gcomhlann,
Pulling us through this struggle

Is bainfimidne an ceo seo
And we’ll remove this fog

Do phór na dtréan. X2
For our offsprings’ strength. X2

_______________________________

3. Clanna Gael faoi réim gan ruaig!
The Gaels flourish unrouted!

Beidh siad saor is béarfaidh bua.
They will be free and be successful.  

Leanfaimidne an lóchrann
We will follow the torch

Do las ár sinsir romhainn,
That our ancestors lit for us

Is ní heagal linn go bhfeofaidh
And we do not fear that their bravery

A gcró ‘nár ndiaidh. X 2
will wither after we are gone. X2 

 

556. An Bhean Sí

Buíochas le Imelda White a mhúin an dán seo ag an Deireadh Seachtaine Gaeltachta.

An Bhean Sí
– An Craoibhín Aoibhinn

Dúirt bean liom go ndúirt bean léi
go ndúirt bean eile gur inis bean di
go bhaca sí bean ag bun na sceiche
agus bean nár bhean ach sí-bhean í.

Dúirt bean liom go ndúirt bean léi
go raibh sean-eolas aici ar mhnaoi
do chuala bean agus í ag insint
gur seinneadh ‘na cluais na ceolta sí.

Dúirt bean liom go ndúirt bean léi
go raibh crann ann agus pálás fé (faoi).
Líonta suas de dhaoinibh uaisle
agus gurbh í sin cúirt an rí.

Dúirt bean liom go ndúirt bean léi
go raibh bean bhán, bean dhearg, bean bhuí
ag déanamh rince ar fud na gcoillte
ins an oíche i measc na sí.

Dúirt bean liom go ndúirt bean léi
go bhfaca sí bean ag gol ‘s ag caoi,
sean-bhean aosta nach den tsaol so (seo)
agus a gruaig ag dul le gaoith.

Dúirt bean liom go ndúirt bean léi
gurbh í sin an tsean-bhean sí
agus gur tuar mór-oilc do dhaoine
i bheith ag caoineadh timpeall tí.

Dúirt bean liom go ndúirt bean léi,
oíche bhí sí ina suí,
go bhaca sí féin na mílte solas
ins an lios, agus scanraíodh í.

D’innis an bhean a scéal go snasta
blasta briathrach binn le brí,
an scéal a fuair sí ón mhnaoi aduaidh
‘s a fuair an bhean aduaidh ó mhnaoi.

 

555. Dánta le Michael Davitt

Buíochas le Séamus Ó Súilleabháin a mhúin Hiraeth ag an Deireadh Seachtaine.

Aistriúcháin ó Wednesday’s Child

Chugat
To You

ná fán rófhada liom
don’t wait too long for me

mura dtagaim sa samhradh bán
if I do not come in the white summer

uaireannta meallann an fharraige mé
sometimes the sea entices me

ar an mbóthar fada chugat
on the long road to you

níl intí ach mo dheora féin
there is nothing more than my own tears

slánaigh do chroí
keep your heart safe

ná habair gur thréigeas thú
say that I abandoned you

abar gur bádh mé
say that I drowned

______________________________________

Leannáin
Lovers

idir cnoc is sliabh
between hill and mountain

in iarthar an domhain
in the western world

mhaireader ó lá go lá
they lived from day to day

a scartha
their separation

idir an dá linn
in the meantime

fásann fiúise
fuchsia grows

dúisíonn na clocha
stones awaken

tagann an fharraige arís
the tide flows again

____________________________________

Hiraeth
Longing

an tost seo tar éis amhráin
this silence after a song

agus an lá ag folcadh san abhainn
and the day bathing in the river

idir solas agus clapsolas
between light and twilight

an scéach ná cloiseann éinne
the scream that no one hears

agus titeann an oíche gleann
and night falls, valley

ar ghleann ag tafann sa bhfuacht
upon valley, barking in the cold